عنوان کتاب: ارتباطات غیر کلامی نویسنده: علی محمد بیدارمغز انتشارات: کارگزار روابط عمومی حروفچین و صفحه آرا: فرانک ایلشاهی لیتوگرافی، چاپ و صحافی: مرکز چاپ و انتشارات نوبت چاپ: اول/ 1392 شمارگان: 1000 جلد شابک: 4-25-5374-600-978 تلفن پخش: 09121938419-88617576 تعداد صفحات: 249 شماره پیامک: 30007153 وب سایت: www.iranpr.org پست الکترونیک: info@iranpr.org فهرست مطالب پیشگفتار بخش اول: ارتباطات غیرکلامی تعاریف، کاربردها و آداب آنها علوم غیرکلامی "علم التقریب" PROXEMICS و حریم های اجتماعی انسان 1- انواع حریم ها 2- آداب و قواعد حریم در مراودات اجتماعی 3- حریم در اسلام بخش دوم: تماس های اجتماعی 1- علم َال- لمس/ دانش تماس 2- سطوح تماس در مراودات اجتماعی 3- نگاه شناسی/علم الابصار 4- زمان شناسی /علم الوقت– کرونمیکز 5- زمان و نمایش قدرت در ارتباطات غیر کلامی 6- علایم شناسی - سمیوتیکز 7- لباس و پوشش به عنوان پیام غیر کلامی 8- علم اشارات و حرکات و حالات صورت و بدن- زبان بدن کینه سیکز 9-1 زبان بدن؛ فطری، وراثتی یا اکتسابی و فرهنگی 9-2 اهمیت اجتماعی اشارات 9-3 مطالعات مربوط به اشارات 9-4 انواع اشارات، حالات و حرکات مفهوم 9-5 اشارات چشمی، انواع نگاه و تعابیر آنها 9-5-1 طول مدت نگاه و مفاهیم آنها در فرهنگ های مختلف 9-5-2 گفتگو با چشمان بسته و نگاه سر بالا 9-5-3 مزیت و مضار نگاه مستقیم 9-6 حالات صورت 9-7 حالات سر 9-8 اشارات دستی 9-8-1 اشارات کف دست و انواع دست دادن 9-8-2 دست دادن از دید فیزیولوژی و روانشناسی 9-8-3 استفاده از دست دیگر و معانی حالات متفاوت آن 9-9 حالات و اشارات دو دست و دست و بازو و حرکات انگشتان 9-9-1 مالش دو دست به یکدیگر 9-9-2 مالش شست به انگشتان 9-9-3 قفل کردن انگشتان در یکدیگر (برجهای انگشتی) 9-9-4 گرفتن دست، مچ و بازو با دست دیگر 9-9-5 نمایش های شست دست و سایر انگشتان 9-9-6 نمایش های دست در کنار یا همراه صورت 9-9-7 مالش چشم و گوش با دست یا انگشت 9-9-8 خاراندن گردن و کشیدن یقه با دست 9-9-9 انگشت در دهان بردن 9-10-1 حفاظ یا "گارد" دستی 9-10-2 حفاظ یا گارد پایی 9-10-3 سایر حرکات و حالات عامه پسند 9-10-4 وارونه روی صندلی نشستن 9-10-5 پرزگیری خیالی 9-10-6 حالت دست پشت سر و پا روی پا 9-10-7 حالات تهاجمی و شروع به اقدام 9-10-8 حرکات افراد عینکی 9-10-9 حالات نمایش مالکیت و محدوده آن 9-10-10 نمایش قدرت با اسباب کار هنگام مراجعه ارباب رجوع 9-10-11 قرینه سازی رفتاری 9-11 توافق و تضاد حالات و حرکات با کلمات 9-12 انتخاب جای بهتر سر میز مذاکرات 9-13 حالات مختلف ایستادن، نشستن و بهترین آنها 9-13-1 مزایا و ضوابط ایستادن صحیح در مراودات بین المللی 9-14 تعبیر و تفسیر حالات، حرکات، اشارات و اتخاذ حالات عمدی 9-15 فرضیه فریب در زبان بدن 9-16 آداب کسب دانش و کاربرد زبان بدن و اشارات صورت 10- حرکات معنیدار بدن (ادا/ اطوار و شکلک)- ژست 10-1 مقدمه 10-2 تاریخچه و دامنه اداها و ژست ها 10-3 ادا یا ژست چیست؟ 10-4 علم الاطوار 10-5 اشکال گوناگون ژست ها 10-6 رمزگشایی از ژست ها 10-7 انواع حرکات معنی دار بدن- ادا و اطوار، شکلک – ژست 10-7-1 ژست های ورود، خوشامد و بدرود در میان ملل و اقوام دنیا 10-7-2 کیفیات و آداب دست دادن در آیین بین المللی کاربردی 10-7-3 استثنائات بر قاعده کلی آیین بین المللی دست دادن 10-7-4 ژست های تعظیم در نمایش احترام و عبادت 10-7-5 حالات و ژست های شدید نمایش احترام، بخشش، درخواست و عبودیت 10-7-6 ژست های سلام با اسلحه سرد و گرم انفرادی 10-7-7 ژست سلام موجودات فضایی و خیالی 10-7-8 ژست های سلام نظامی با ادوات، هواپیما و آب 10-8 تعابیر ژست ها بر اساس کاربرد اندام و بدن 10-8-1 اداهایی که با کمک یک دست و انگشتان انجام می شود 10-8-2 ژست هایی که با کمک دو دست و انگشتان انجام می شود 10-8-3 علایمی که با ترکیب دست و بدن انجام میشود 10-8-4 ژست های باز و اداهای بسته 10-8-5 جمعبندی مفاهیم کلی ژست های مختلف از منظری دیگر 10-8-6 ژست اصلی و برتر 10-8-7 بررسی تطبیقی ژست ها در شرق و غرب عالم 10-8-8 ژست های خوب، بد و زشت 10-8-9 ژست و اداهای قابل درک در میان همه ملت ها 11- تعامل ارتباطات کلامی و غیر کلامی 12- علم الالحان، علم الاصوات و احساسات 12-1مقدمه 12-2 کلمات و زبان 12-2-1 کلام در قرآن کریم 12-2-2 سخن در کلام و در سیره رسول اکرم (ص) 12-2-3 کلام در سخن و سیره امیر سخن حضرت علی علیه السلام 12-3- علم الالحان 12-3-1 تکیه 12-4 طنین صدا و کاربرد احساسات در سخن 12-5 لحن و آهنگ صدا، کاربردها و مشکلات آن 12-5-1 کیفیات صداهای مطلوب 12-6 سخن و کاربرد زبان بدن و ژست: موافق یا مخالف؟ 12-7 صدا و احساسات 12-8 جامعه شناسی احساسات و نقش نیروی احساسی 12-9 موسیقی و احساسات 12-10 کاربرد صورتک های احساساتی در ارتباطات غیر کلامی 12-11 توصیه هایی برای تقویت ارتباطات غیر کلامی استادان 12-12 صدا و صوت در قرآن کریم و در فرمایشات رسول مکرم اسلام (ص) و ائمه اطهار (س) 12-13 آداب کاربرد صدا و احساسات در پیام و سخن، در سخنرانی و مذاکره 13- توانایی بین المعارفی 13-1 نیازهای درک فرهنگی 13-2 انواع تفاوت های فرهنگی 13-3 ارزیابی توانایی فرهنگی 13-4 قدرت فائقه در ارتباط با مردم و در مذاکرات بین المللی 14- ارتباطات غیر ارادی (ناخودآگاه) 15- کاربرد اختصارات در ارتباطات به تکلم، به خموشی، به تبسم، به نگـــاه می توان برد به هر شیوه دل آسان از من «کلیم کاشانی» پیشگفتار پس از آن که آلبرت مهرابیان در اوایل دهه 1970 ترکیب و درصد کلام و غیر کلام را در ارتباطات بین مردم مطرح کرد، درباره فرضیه او و به طور کلی، نقش اشارات صورت، حرکات و حالات بدن هنگام ارسال پیام، باب جدیدی در مقوله ارتباطات گشوده شد. اما نکته جالب، کشف این موضوع نبود. بشر هزاران سال بود که از اشارات صورت و حرکات بدن برای انتقال مقاصد خود استفاده می کرد، حتی قبل از آن که صندوقچه صدای او در گلو و زبانش برای تولید صوت به کار آید. آنچه بحث انگیز شد، میزان و درصد نقش کلام و غیر کلام در انتقال مقصود پیام بود که مهرابیان مطرح کرده بود. یعنی کلمات فقط 7% کل پیام را تشکیل می داد، آهنگ صدا 38% و اشارات صورت و حالات و اداهای بدن، 55% بقیه را. ارقام مهرابیان مبین آن بود که بشر ناطق، هنوز هم مانند پیشینیان صامت خود، بیش از کلام، از اشارات و حرکات استفاده می کند. جالب تر آن که، او و سایر محققانی که روی این فرضیه کار می کردند و می کنند، مدعی واقعیتی بودند و هستند که چالش برانگیز است؛ یعنی می توان، صحت و سقم کلام را با اسباب ارتباطی غیر کلامی سنجید و محک زد. زیرا هنگام ارتباط و انتقال پیام، این اشارات صورت و حرکات بدن هستند که حقیقت را بیان می کنند و اگر بین کلام و غیر کلام تناقض مشاهده شود، بنا را باید بر صحت غیر کلام نهاد. پس از آن، محققان دیگر، به توسعه و گسترش مبانی و منابع ارتباطات غیر کلامی پرداختند. در این میان، زبان بدن مرکب از اشارات صورت، حرکات، حالات و حتی سکنات بدن، به عنوان مهمترین مبحث ارتباطات غیر کلامی مطرح و مقالات فراوان و کتب متعدد درباره آن به چاپ رسید و برخی از آنها نیز توسط مترجمان علاقه مند و کاردان به زبان فارسی ترجمه شد. اما، مسأله آن است که زبان بدن، همه موضوع نبود که اولا، این مطلب، بخشی از ارتباطات غیر کلامی است، ثانیا، ارتباطات کلامی در این 60-50 سال توسعه زیادی یافته است و این تحول در ترجمه های موجود منعکس نشده است. مثلاً؛ امروزه مباحث متعددی از جمله، دانش زمان، دانش تماس، اداها و اطوارها، حریم های اجتماعی، آهنگ و تطور صدا، علایم شناسی، زبان شمایل و نقش فرهنگ ها در ارتباطات غیرکلامی مطرح شده است که مطالب زیادی درباره آنها در زبان فارسی نمی توان یافت. در این میان، اما مردم ما بیشتر با زبان بدن آشنا شده اند، زیرا اولا این جذاب ترین قسمت ارتباطات غیر کلامی است و ثانیا به دلیل مقالات و سخنرانی های متعددی که در همه سطوح برگزار شده است، عموماً اطلاعات بیشتری درباره آن دارند و ثالثا، آن را مطلوبتر و کاربردی تر یافته اند. به علاوه، در سخنرانی ها و ترجمه ها، چنین تبلیغ می شود که استادان با سلطه بر تفسیر زبان بدن؛ می توانند با دانشجویان خود بهتر ارتباط برقرار کنند و به نحو بهتری بازخورد سخنان خود را در آنها تفسیر کنند. دیپلمات ها با تفسیر اشارات و حرکات طرف ملاقات و گفتگو، خواهند توانست با حفظ شئون خود، پاسخ مثبت و منفی آنان را نسبت به حرف های خود دریابند. بازاریابان قادرند به نحو مؤثرتری مشتریان بالقوه خود را تحت تأثیر قرار دهند و از اشارات صورت و حرکات بدن آنها و بدون نیاز به سخن پردازی و سؤال و جواب، بفهمند که آیا آنان قصد خرید دارند یا خیر؟ و عشاق؛ خواهند توانست بدون کلام با هم سخن گویند که یک اشاره و لبخند، هزاران کلام نهفته دارد و بسیار لطیف تر، احساسات درون را نمایش می دهد. امروزه به مدد مطالعات انجام شده در زمینه ارتباطات غیر کلامی، مشخص شده است لغات به تنهایی نمی تواند مقاصد شفاهی را به نحو مطلوب انتقال دهد و نیز بدون تفسیر اشارات و حرکات بدن دیگران، نمی توان به طور کامل مفاهیم کلمات آنها را دریافت. جالب آن که انسان ها حتی وقتی که حرف هم نمی زنند، به ارسال پیام مشغول هستند. بی دلیل نیست که ملاقات های چهره به چهره، دریای بی انتهایی از امکان بررسی و ارزیابی طرفین دیدار و گفتگو را فراهم می سازد که تأیید استواری بر این ضرب المثل معروف است که "شنیدن کی بود مانند دیدن!" بنابراین، آشنایی با ارتباطات غیر کلامی و از جمله زبان بدن، نه یک امر تفننی که برای کسانی که کار اصلی آنها ملاقات، مذاکره، تدریس و گفتگو و چانه زنی حضوری است، درک و فهم مقاصد دیگران یک ضرورت انکارناپذیر است. مهارت در این رشته، به آنها کمک خواهد کرد تا از سیل اطلاعاتی که با اشارات و حرکات صورت و بدن دریافت می کنند، مقصود طرف مخاطب یا متکلم را بهتر دریابند، بفهمند دیگران موقع شنیدن و حرف زدن چه احساسی دارند و حتی با کمک اشارات و حرکات آنها، صحت و سقم پیام شفاهی آنان را محک زنند و مهمتر از همه، خود چگونه کلام شان را در لفافه احساسات بپیچند و با بهترین یا مطلوبترین اشارات چهره و حرکات بدن ارسال نمایند. به علاوه زبان شفاهی، حاوی کلمات و افکار است و حال آنکه؛ زبان بدن، احساسات را انتقال می دهد و این به اصطلاح "چاشنی" احساسات است که کلام را شیرین و گوش نواز و شنیدن آن را دلچسب و لذت بخش می سازد و انسان وابسته به احساسات را اقناع می سازد. زبان بدن چندان قوی است که هر نوع کلامی را می توان با احساس یا اشارتی مشخص درآمیخت و پیام فرستاد و مقصود را هرچه باشد، تعقیب کرد. می گویند یکی از رؤسای جمهور که در این رشته مهارت داشت، شبی تصمیم گرفت که موقع دست دادن با همکاران خود، در حالی که لبخند به لب دارد و حالات چهره اش بسیار خوشایند است، همراه با سلام و احوالپرسی، خبر ناخوشایندی را به آنان بگوید، شبیه این جملات: " عصر بخیر! من بسیار خوبم، من امروز یکی از اقوام خود را به قتل رساندم!" جالب آن که هیچ کدام از همکاران رییس جمهور به جمله آخر او عکس العملی نشان ندادند! شاید هم متوجه نشدند! یا شنیدند و جدی نگرفتند. زیرا همان گونه که گفته شد، مردم در مکالمات رو در رو، بیشتر به اشارات صورت و حرکات بدن توجه دارند تا به کلام و اگر بین کلام و اشارات و حرکات، تناقض باشد، به کلام توجه نمی کنند. محققان، همچنین دریافته اند که زبان بدن، حرکات ناخودآگاه است و مردم آن را به عنوان بهترین عامل ارتباط بین خود و دیگران می شناسند. مثلاً مردمک چشم، بدون آن که متوجه باشیم در مواجهه با خبر خوش و رؤیت چیز زیبا و جذاب، بازتر میشود و به اصطلاح برق می زند. در مقوله زبان بدن، نه تنها اشارات صورت و حرکات بدن، که ایستادن، رفتن و نشستن درست و زیبا نیز مطرح است. مثلاً در هنر سینما، به هنرپیشگان و ستارگان میآموزند که هنگام بازی فیلم های عاشقانه و قهرمانانه؛ با قد افراشته بایستند، زیبا گام بردارند و با حالت مقبول بنشینند و از خمیده ایستادن رفتن و نشستن ناموزون پرهیز کنند تا تماشاچیان که به دنبال الگوبرداری هستند، آنها را بهتر ببینند و مشاهده کنند، که ایستادن ناصاف، حرکات سرد و نشستن غمگینانه، در مواردی کاربرد دارد که هنرپیشگان نقش انسان های بیمار، در حال احتضار و خسته و مانده را بازی می کنند. کارشناسان نه تنها بر تأثیر نحوه ایستادن، گام برداشتن و نشستن درست بر دیگران تأکید دارند که به نظر آنها، نوع آرایش موی سر، نحوه لباس پوشیدن و کاربرد عطریات و تجملات (حلال)، علاوه بر آن که در نظر دیگران مقبول و خوشایند است که بر خود انسان هم، تأثیر گذار است، زیرا حالات درونی او را دگرگون می سازد. نوع انسان، برای کار و زندگی خود به انرژی نیاز دارد، نیرویی که موتور فعالیت او را به اصطلاح "شارژ کند" و اشتیاق کار و تلاش را در او پدید آورد و تشدید نماید. به همین دلیل، می گویند کسی که حال و حوصله کافی ندارد، تا حد مطلوب به خود به ظاهر و لباس خود برسد تا نه تنها در خویش که در مخاطب نیز ایجاد انرژی نماید. علاوه بر زبان بدن – که به طور ناخودآگاه صورت می گیرد- مردم در زندگی روزمره، انواع ژست های هوشیارانه و آگاهانه را هم نشان می دهند و به نمایش می گذارند. به عبارت دیگر، انسان ها باید بیاموزند که چیزی بیش از آنچه هنرپیشگان به کار می برند، باید انجام دهند که زندگی فراتر و حقیقی تر از صحنه تئاتر و سینماست. به همین دلیل، هرچه فیلم و نمایش به زندگی واقعی نزدیک تر باشد، جذاب تر است و به هر میزان که هنرپیشگان طبیعی تر بازی کنند، نقش خود را بهتر ایفا خواهند کرد. ناگفته نماند که توسل به ژست ها و نمایش اطوار مطلوب، مکالمه و مراوده را جذاب می سازد و سلطه بر تفسیر آنها می تواند مفاهیم بسیاری از کلمات و الفاظ متکلمان را تقویت یا تناقض آنها را افشا نماید. گاه مردم به جای حرف زدن، فقط با نمایش یک ژست، مقصود خود را بیان می کنند. نکته مهم دیگر آن است که برخی از اداها و اطوار، به تنهایی مفهوم نیست و باید مجموعه ای از آنها را با هم مورد بررسی و ارزیابی قرار داد. به علاوه، معلوم شده است که هر ملتی به مقتضای ضروریات فرهنگ خود، ژست های متفاوتی دارد. مقوله ای که برخی از کارشناسان مطالعات تطبیقی را به خود معطوف ساخته است. مطالعاتی که نتیجه آنها برای دیپلمات ها، مدیران عامل و ارشد شرکت های بین المللی و کسانی که به سفر خارج می روند یا در داخل کشور، میزبان خارجیان هستند، اهمیت فراوان دارد. با این مقدمه مختصر، نیازی به گفتن نیست که آشنایی با انواع ارتباطات غیر کلامی و به ویژه زبان بدن، یک ضرورت تردید ناپذیر است و سلطه بر تفسیر و تعبیر آنها، به صاحبان این مهارت، کمک خواهد کرد تا در ارتباطات خود با دیگران، از یکسو هنرمندانه تر رفتار کنند و از سوی دیگر، مقاصد آشکار و پنهان دیگران را بهتر دریابند و با بهره برداری از این مهارت، بهتر پاسخ دهند و عکس العمل نشان دهند. اما آنچه این مجموعه را تقریباً از همه مقالات و کتب موجود متمایز می سازد، اول، شرح و بسط ویژگی های صدا شامل آهنگ و درجات آن و نیز تعریف مختصری از احساسات و تأثیر آن بر صداست. در بسیاری از کتب مربوط به زبان بدن، موضوع و نقش صدا مطرح نیست و حال آن که در تقسیم بندی مهرابیان، در انتقال پیام، آهنگ صدا، 38% نقش دارد و این میزان چندان است که قطعاً باید مورد توجه قرارگیرد تا پیام به طور کامل و بر اساس نیت و مقصودی که متکلم دارد، ارسال شود. دوم، مؤلف، آداب و ترتیبات متعدد و مرتبط با هر مقوله از جمله حریم ها، زبان بدن و کاربرد احساسات را بر اساس اصول آموزش تشریفات کاربردی بین المللی و تجارب شخصی حدود ربع قرن کار و زندگی در میان ملل متعدد دنیا، فروتنانه و با افتخار بر این مجموعه افزوده است. سوم، از آن جا که انسان بدون ارتباط با دیگران نمی تواند، و درست ارتباط برقرار کردن یک مهارت ضروری است، چون قسمت اعظم ارتباطات انسانی غیر کلامی است، طبعاً آشنایی و سلطه بر ظرایف آن در برقراری ارتباط درست و بهره گیری از آنها در ارتقای مراودات اجتماعی، به توفیق هر چه بیشتر خواهد انجامید. امید که مورد قبول خوانندگان علاقه مند به کاربرد ظرایف ارتباطات انسانی واقع شود. انشاءالله. علاقمندان برای تهیه این کتاب با شماره تلفن های 88617577 و 88617576 تماس حاصل فرمایند.
